"CỤC SÚC" HAY "CỤC XÚC"? (bản gốc)

Con trâu, một trong "lục súc"

Để trả lời câu hỏi này, ta cần tìm về nguồn gốc của từ. Trước hết, "cục súc" (hay "cục xúc") không phải là từ láy. Một dấu hiệu cho phép ta nghi ngờ điều này là sự bất tương ứng về ngữ âm giữa yếu tố trước (âm vực thấp) và yếu tố sau (âm vực cao). Nhưng quan trọng hơn, đây là từ Việt gốc Hán, bắt nguồn từ hai chữ 侷促. Trong đó, 侷 âm Hán Việt là "cục", nghĩa là “chật hẹp, co quắp, không thể duỗi thẳng được”; 促 âm Hán Việt là "xúc", nghĩa là “gấp, vội”. Trong tiếng Hán, 侷促 nghĩa là “chật hẹp, nhỏ nhen”. Đây là nghĩa gốc làm cơ sở để phát sinh nét nghĩa “thô tục, lỗ mãng” của từ sau này.

Như vậy, theo nguồn gốc, từ đúng phải là "cục xúc". Một số từ điển ghi nhận từ này. Chẳng hạn, "Đại Nam quấc âm tự vị" của tác giả Huình Tịnh Paulus Của, cuốn tự điển tiếng Việt đầu tiên của nước ta, xuất bản lần đầu năm 1895 ghi nhận "cục xúc" với nghĩa “thô tục, ngang ngửa, lỗ mãng, không biết toan tính”.

Vậy còn "cục súc"? Theo nhiều người, đây là biến âm của "cục xúc" do lẫn lộn s- / x- mà thành. Cũng có ý kiến cho rằng cách gọi cục súc là bởi yếu tố "súc" gợi liên tưởng về các từ "súc vật", "súc sinh". Phần lớn đều cho rằng "cục súc" vốn là từ sai do đọc lệch "cục xúc" nhưng được sử dụng rộng rãi, dần trở nên phổ biến và giành luôn vị trí từ đúng của "cục xúc". Thực tế, hầu hết các cuốn từ điển tiếng Việt hiện nay đều ghi nhận từ "cục súc" mà không hề nhắc đến "cục xúc".

Tuy nhiên, chúng tôi cho rằng, "cục súc" ra đời không phải bằng con đường như trên. Nó vốn là người anh em sinh đôi của "cục xúc". Ta nên nhớ rằng, chữ 促 ngoài âm "xúc", còn có âm "thúc" (với nghĩa “giục”, như trong "thôi thúc", "thúc bách" hay "hối thúc", "thúc giục"). Về nghĩa, "thúc" rõ ràng liên quan đến nét nghĩa “vội vàng, nóng nảy” của "cục xúc/ súc". Về âm, quan hệ giữa th- và s- là mối quan hệ gần gũi, có thể chuyển hóa với nhau như trong nhiều trường hợp: sơ ~ thưa [thớt], sư ~ thầy… Có thể nói, "cục súc" và "cục xúc" chỉ là một từ, bắt nguồn từ hai chữ 侷促 trong tiếng Hán mà thôi.

ThS. PHẠM TUẤN VŨ

Bài đăng trên báo Bình Định ngày 6.5.2020.

Link: http://baobinhdinh.com.vn/viewer.aspx?macm=6&macmp=7&mabb=145819